محمدطاهر وحیدقزوینیوحید قزوینی، محمدطاهر، کنیه‌اش ابوالفضل، مورخ، ادیب و صدراعظم شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی است. ۱ - نسباو در ۱۰۱۵ در قزوین به دنیا آمد. [۱]
عبدالوهاب افتخار دولت‌آبادی، تذکرۀ بینظیر، ج۱، ص۱۲۸، چاپ منظورعلی، الله‌آباد ۱۳۱۹/ ۱۹۴۰.
محزون قزوینی، از نوادگان دختری وحید قزوینی، در نسب‌نامه‌ای که برای پدرش تهیه کرده، محمدطاهر را فرزند میرزا فتح‌علی، پسر ملاخالد ( قاضی‌القضات شهر قزوین)، ذکر نموده است، [۲]
محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، ج۱، ص۲۰۵، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش.
اما حزین [۳]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۶، اصفهان ۱۳۳۴ش.
و شاملو [۴]
ولی قلی‌بن داود قلی شاملو، قصص‌الخاقانی، ج۲، ص۷۱، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۷۱ش.
، معاصران وحید، وی را فرزند محمدحسین قزوینی معرفی کرده و مشیزی [۵]
میرمحمدسعید مشیزی (بردسیری)، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۵۸۸، چاپ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۶۹ش.
او را فرزند حسین‌خان قزوینی خوانده است.۲ - خاندانخاندان وحید قزوینی از بزرگان و دیوانیان قزوین، همچنین از خطاطان و نویسندگان و شاعران بنام این دوره بودند. [۶]
محمدصالح‌بن ابوتراب اصفهانی، تذکرةالخطاطین، ص۲۱ـ ۲۲، نامۀ بهارستان، سال ۶، ش ۱ـ ۲، دفتر ۱۱ـ ۱۲ (تابستان و زمستان ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵).
[۷]
محمدصالح‌بن ابوتراب اصفهانی، تذکرةالخطاطین، ص۲۵ـ ۲۷، نامۀ بهارستان، سال ۶، ش ۱ـ ۲، دفتر ۱۱ـ ۱۲ (تابستان و زمستان ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵).
سه تن از برادران وحید قزوینی عبارت بودند از: میرزا محمد فصیح، وزیر طالب‌خان اعتمادالدوله، شاعر و نویسنده؛ میرزا محمدامین آصف، محرر ارقام و وزیر قندهار، شاعر و مؤلف خلدبرین [۸]
محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، ج۱، ص۲۰۲.، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش.
۳ - زندگینامهاو تحصیل مقدماتی را در قزوین آغاز کرد و در کنار کسب دانش، از شاگردان میرعماد خوشنویسی یاد گرفت [۹]
محمدصالح‌بن ابوتراب اصفهانی، تذکرةالخطاطین، ص۲۲، نامۀ بهارستان، سال ۶، ش ۱ـ ۲، دفتر ۱۱ـ ۱۲ (تابستان و زمستان ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵).
[۱۰]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۶، اصفهان ۱۳۳۴ش.
به نوشتۀ نصرآبادی [۱۱]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۷، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
او در فراگیری علوم از کسی بهره نبرد و هیچ‌گاه فرصت آن را نیز نداشت، اما بنا به هوشی که داشت از جمیع علوم بهرۀ وافی برد. سپس به مشاغل دیوانی علاقه‌مند شد. در زمان شاه‌صفی دستیار میرزا صالح، توجیه‌نویس، شد و به نوشتن دفتری از دفاتر توجیه پرداخت و پس از درگذشت میرزاصالح، با لیاقتی که از خود نشان داده بود، جانشین او شد. [۱۲]
علیقلی واله داغستانی، ریاض‌الشعرا، ج۴، ص۲۴۶۰، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۴ش.
[۱۳]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۶، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
پس از قتل طالب‌خان اردوبادی • و صدراعظمی ساروتقی •، او به شغلش ادامه داد و در ۱۰۴۵، به همراه سپاهیان صفوی، شاهد رویارویی آنان با سپاهیان سلطان مراد عثمانی بود. [۱۴]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۲۷۳، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
ساروتقی به سبب درست اندیشی و فضل وحید قزوینی، او را پیشکار و معاون خود کرد. محمدطاهر نیز همۀ کارهای دیوانی را با نظارت و صوابدید ساروتقی انجام می‌داد. پس از قتل ساروتقی در۱۰۵۵، خلیفه سلطان (صدراعظم جدید) از او دعوت به همکاری کرد و او در همان منصب به کار خود ادامه داد. [۱۵]
محمدطاهر وحید قزوینی، تاریخ جهان‌آرای عباسی، ص۱۰-۱۱، چاپ سیدسعید میرمحمدصادق، تهران ۱۳۸۳ش.
[۱۶]
لطف‌علی بیگ‌بن آقاخان بیگدلی شاملو، آتشکده آذر، ج۱، ص۱۲۱۱، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۴۰ش.
[۱۷]
عبدالوهاب افتخار دولت‌آبادی، تذکرۀ بینظیر، ج۱، ص۱۲۸، چاپ منظورعلی، الله‌آباد ۱۳۱۹/ ۱۹۴۰.
[۱۸]
حسین قلی‌خان عظیم‌آبادی، نیشتر عشق، ج۱، ص۱۷۱۷.
چون شاه عباس دوم به مطالعۀ کتابهای تاریخی علاقه‌مند بود، از وحید خواست تا کتابی دربارۀ وقایع تاریخی دوران او بنویسد. [۱۹]
محمدطاهر وحید قزوینی، تاریخ جهان‌آرای عباسی، ص۱۲، چاپ سیدسعید میرمحمدصادق، تهران ۱۳۸۳ش.
به‌تدریج اعتبار وحید در دربار صفوی زیاد شد تا این‌که در ۱۰۵۶، به پیشنهاد خلیفه سلطان، به شغل مجلس‌نویسی و واقعه‌نگاری دست یافت و از این طریق به خلوت دربار راه پیدا کرد و در سفر و حضر همراه شاه عباس دوم بود. [۲۰]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۴۱۱، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
[۲۱]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۴۱۶، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
[۲۲]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۵۳۱، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
[۲۳]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۶۹۸-۶۹۹، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
وی در جنگ قندهار در ۱۰۵۸، به نمایندگی شاه، در جلسات شرکت می‌کرد. [۲۴]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ص۷۲۷، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
[۲۵]
ولی قلی‌بن داود قلی شاملو، قصص‌الخاقانی، ج۱، ص۴۲۷، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۷۱ش.
او مجلس‌نویسی را تا ۱۰۷۶، زمان مرگ شاه‌عباس دوم، برعهده داشت. پس از روی کار آمدن شاه‌سلیمان صفوی، وحید قزوینی مفتش کل بود و خانۀ مجللی در محلۀ خواجو داشت، اما در ۱۰۸۴ به سبب بدگویی شیخ علی‌خان زنگنه (وزیر اعظم) از او، شاه وحید را برکنار کرد. [۲۶]
محمدیوسف اله اصفهانی، خلدبرین، ص۵۶۶، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۳ش.
[۲۷]
میرمحمدسعید مشیزی (بردسیری)، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۵۸۸، چاپ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۶۹ش.
۳.۱ - خانه نشینیوحید قزوینی نزدیک هفده سال خانه‌نشینی اختیار کرد. [۲۸]
عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، وقایع‌السنین والاعوام، ج۱، ص۵۴۷، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۲۹]
محمدیوسف اله اصفهانی، خلدبرین، ص۵۶۶، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۳ش.
بسیاری از آثار قلمی او حاصل این سالهاست.۳.۲ - رسیدن به صدارتپس از مرگ شیخ علی‌خان زنگنه در ۱۱۰۱، شاه‌سلیمان در ۱۹ جمادی‌الآخرۀ۱۱۰۲، ضمن اعطای لقب عمادالدوله به میرزا محمدطاهر وحید، وی را صدر اعظم کرد. وحید چهار سال در دورۀ شاه‌سلیمان و مدت کوتاهی در دورۀ شاه‌سلطان‌حسین صفوی (ﺣﻜ: ۱۱۰۵ـ ۱۱۳۰) وزارت کرد. [۳۰]
محمدابراهیم‌بن زین‌العابدین نصیری، دستور شهریاران، ج۱، ص۹۰، چاپ محمدنادر نصیری‌مقدم، تهران ۱۳۷۳.
[۳۱]
میرمحمدسعید مشیزی (بردسیری)، تذکره صفویه کرمان، ج۱، ص۵۸۷-۵۸۸، چاپ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۳۲]
عبدالوهاب افتخار دولت‌آبادی، تذکرۀ بینظیر، ج۱، ص۱۲۸، چاپ منظورعلی، الله‌آباد ۱۳۱۹/ ۱۹۴۰.
[۳۳]
محمد قدرت‌الله گوپاموی، تذکره نتایج الافکار، ج۱، ص۷۴۱، چاپ اردشیر بنشاهی، بمبئی ۱۳۳۶ش.
۴ - اقدامات قزوینی در زمان صدارتوحید قزوینی در اوایل صدارتش، بیژن خان، پسر رستم‌خان، را که دشمن خود می‌دانست، با توطئه و تحریک شاه سلیمان، از دربار بیرون کرد. [۳۴]
جملی کارری، سفرنامۀ کارری، ج۱، ص۲۴ـ ۲۵، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش.
به گفتۀ کارری، [۳۵]
جملی کارری، سفرنامۀ کارری، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش.
به سبب ضعف شاه سلیمان در ادارۀ کشور، حکومت واقعی و مطلق در اختیار میرزامحمدطاهر وحید بود. او فرتوت بود، اما نفوذ بسیاری در دربار داشت. وی با حیله و تزویر و چاپلوسی و سرودن چند بیت شعر برای شاه، اعتماد کامل او را به خود جلب کرده بود. وی در سیاست خارجی از طرفداران جدّی دوستی با دولت عثمانی بود و بر آن بود که عثمانیها برای ایران سدّی هستند در مقابل هجوم مسیحیان و اگر روزی عثمانیها شکست بخورند، نوبت حمله به ایران می‌شود و ایران توان پایداری در مقابل مسیحیان را ندارد؛ ولی او جنگ پرضرری را با سبحان قلی‌خان اوزبک ادامه داد. پس از درگذشت شاه‌سلیمان، او و برخی از بزرگان دربار حسین‌میرزا ( شاه‌سلطان‌حسین) را به جانشینی پدرش انتخاب کردند. [۳۶]
محمدشفیع حسینی عاملی، محافل‌المؤمنین، ج۱، ص۱۰۵، چاپ ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد ۱۳۸۳ش.
در اوایل حکومت شاه‌سلطان‌حسین، وحید قزوینی چندی بر مسند وزارت بود. از جمله اقدامات او در این دوره لغو قراردادی بود که در ۱۱۰۷ با دولت پرتغال، دربارۀ درآمد گمرک بندر کنگ، بسته شده بود. سبب این کار، آن بود که بزرگان دربار وی را به سوء استفاده‌های مالی متهم کرده بودند و او برای حفظ اعتبارش، قرارداد را لغو کرد. کارری [۳۷]
جملی کارری، سفرنامۀ کارری، ج۱، ص۹۱ـ ۹۵، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش.
و فیدالگو [۳۸]
گرگوریو پریرا فیدالگو، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ج۱، ص۸۱ ـ ۸۲، ترجمۀ پروین حکمت، تهران ۱۳۵۷ش.
نیز از سوءاستفاده‌های مالی وحید قزوینی در این زمان یاد کرده اند. وی به رشوه گرفتن از مقامات هلندی و بستن قرارداد یک طرفه به نفع دولت هلند متهم بود. وحید قزوینی، به عنوان صدراعظم، ملاقاتهای شاه را تعیین می‌کرد و فقط درباریان اجازۀ صحبت با شاه را داشتند.۵ - ویِِژگیهای روحی قزوینیدر اسناد کمپانی هلند نوشته شده که او مردی ضعیف است و چندان حرمتی ندارد و عموم از او که به گرفتن هدایا بسیار علاقه‌مند است نفرت دارند [۳۹]
ویلم فلور، دیوان و قشون در عصر صفوی، ج۱، ص۶۰، پانویس۱۰، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران ۱۳۸۸ش.
. حزین [۴۰]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۷، اصفهان ۱۳۳۴ش.
نیز دربارۀ او معتقد بود که اگر دنیاداری، لیاقت و کمال او را آلوده نمی‌ساخت، جزو بزرگان به شمار می‌آمد.۶ - سرانجام شغلی قزوینیمحمدطاهر وحید در سال ۱۱۱۰، به روایتی استعفا کرد و به عبادت مشغول شد [۴۱]
علیقلی واله داغستانی، ریاض‌الشعرا، ج۴، ص۲۴۶۰، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۴ش.
و به روایتی به سبب ضعف و پیری از کار برکنار شد [۴۲]
عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، وقایع‌السنین والاعوام، ج۱، ص۵۴۷، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۴۳]
محمد قدرت‌الله گوپاموی، تذکره نتایج الافکار، ج۱، ص۷۴۱، چاپ اردشیر بنشاهی، بمبئی ۱۳۳۶ش.
و پس از چندی درگذشت.۷ - تاریخ درگذشتدربارۀ تاریخ درگذشت او اختلاف نظر هست. حزین [۴۴]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۷، اصفهان ۱۳۳۴ش.
و افتخار، [۴۵]
عبدالوهاب افتخار دولت‌آبادی، تذکرۀ بینظیر، ج۱، ص۱۲۸، چاپ منظورعلی، الله‌آباد ۱۳۱۹/ ۱۹۴۰.
بدون ذکر تاریخ درگذشت او، سن وی را به هنگام مرگ حدود صد سال دانسته اند. نصرآبادی [۴۶]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۷، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
تاریخ فوت او را سال ۱۱۱۲ و خاتون‌آبادی [۴۷]
عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، وقایع‌السنین والاعوام، ج۱، ص۵۴۷، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
اواخر سال ۱۱۱۱ یا اوایل ۱۱۱۲ نوشته است. ریو به استناد نامه‌ای از وحید به تاریخ ۱۱۱۱ موجود در موزۀ بریتانیا، تاریخ فوت او را سال ۱۱۱۲ حدس زده است که درست تر به نظر می‌رسد.۸ - تخصصهاوحید قزوینی ادیب و ریاضی‌دان و فیلسوف با مشرب فکری مشایی بود. [۴۸]
محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، ج۱، ص۲۰۲ـ ۲۰۴، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش.
شاردن او را ریاضی‌دانی قابل دانسته و گفته است که در فلسفه و علوم دینی سرآمد بود. دومان نیز او را ادیب و با فرهنگ معرفی کرده و نوشته که شاه‌سلیمان از من خواسته است در موضوعات دینی با وحید مباحثه کنم .۹ - سرودن شعروحید قزوینی شاعر نیز بود و اشعار بسیاری در قالب قصیده، مثنوی و غزل سروده است. در شعر، وحید تخلص می‌کرد. [۴۹]
رحم علی‌خان ایمان، منتخب‌الطایف، ج۱، ص۶۹۶، چاپ حسین علی‌زاده و مهدی علی‌زاده، تهران ۱۳۸۶ش.
[۵۰]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۷، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۵۱]
شاملو ولی قلی‌بن داود قلی شاملو، قصص‌الخاقانی، ج۲، ص۷۰-۷۱، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۷۱ش.
او را در زمرۀ مداحان شاه‌عباس دوم قرار داده و از نثر قدرتمند او سخن گفته است. عظیم‌آبادی [۵۲]
حسین قلی‌خان عظیم‌آبادی، نیشتر عشق، ج۱، ص۱۷۱۷.
او را در نظم‌سرایی و نثرنویسی یکتای عصر خوانده و او را استادی معنی‌یاب معرفی کرده است. نصرآبادی [۵۳]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۷، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
به بدیهه‌سرایی او اشاره کرده و افزوده است تا کسی بیتی می‌خواند، او ادامۀ آن را می‌سراید. حزین [۵۴]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۶، اصفهان ۱۳۳۴ش.
نیز معتقد بود که وحید در شعر طرز تازه‌ای را رواج داد. اما آذر بیگدلی [۵۵]
لطف‌علی بیگ‌بن آقاخان بیگدلی شاملو، آتشکده آذر، ج۳، ص۱۲۱۵ـ ۱۲۱۶، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۴۰ش.
و واله داغستانی [۵۶]
علیقلی واله داغستانی، ریاض‌الشعرا، ج۴، ص۲۴۶۰ـ ۲۴۶۱، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۴ش.
گفته‌اند که اشعار وحید خوب نیست، اما چون صدراعظم بود، تحسینش می‌کردند. اعتمادالسلطنه [۵۷]
محمدمحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۲، ص۹۹۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۴ش.
از کلیات او یاد کرده که به نظم و نثر فارسی و ترکی و عربی است. هدایت [۵۸]
رضاقلی‌خان هدایت، مجمع‌الفصحا، ج۲، بخش۱، ص۱۵۸ـ ۱۵۹، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش.
نیز نوشته که اشعار او را خالی از لطف است. دربارۀ تعداد ابیات شعرهای او اختلاف است. [۵۹]
محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، ج۱، ص۲۷، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۶۰]
محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، ج۱، ص۴۶، اصفهان ۱۳۳۴ش.
[۶۱]
محمدمحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، ج۲، ص۹۹۳، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۴ش.
۹.۱ - آثار شعری وحید قزوینیوحید علاوه بر دیوان، مثنویهایی نیز دارد که عبارت‌اند از: خلوت راز، ناز و نیاز، عاشق و معشوق، فتح‌نامه قندهار، آلات جنگ، در تعریف نرد، در وصف طنبور، در تعریف عمارت شاهی، در وصف همایون تپۀ اشرف، گلزار عباسی و ساقی‌نامه [۶۲]
محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، ج۱، ص۲۶۲ـ ۲۶۳، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش.
آذربیگدلی، پانویس سادات ناصری، ج۳، ص۱۲۱۳). صائب تبریزی، که دوست وحید بوده، منتخبی از اشعار او فراهم آورده است. [۶۳]
آذربیگدلی، پانویس سادات ناصری، ج۳، ص۱۲۱۳.
۹.۲ - آثار منثور وحید قزوینیاز وحید قزوینی آثار منثوری نیز بر جای مانده است، از جمله: تاریخ جهان آرای عباسی • که معروف‌ترین آنهاست؛ رساله‌ای در حساب، [۶۴]
سعید نفیسی، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای ملی، ج۶، ص۱۱۰، تهران ۱۳۴۴ش.
مرآت‌الأعجاز در علم معانی و بیان و بلاغت [۶۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، ج۲۰، ص۲۶۳، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
حاشیه بر تلخیص مقالات ارسطو از ابن‌رشد [۶۶]
محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، ج۱، ص۲۰۲ـ ۲۰۴، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش.
کتاب اصول‌الدین یا اصول خمسه [۶۷]
احمد منزوی، فهرست مشکرت نسخه‌های خطی کتابخانه‌های پاکستان، ج۱۴، ص۱۹۱، اسلام‌آباد ۱۳۶۵ش.
[۶۸]
محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، ج۱، ص۱۵، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش.
منشأت یا انشای طاهر وحید، که حاوی نامه‌ها و فرمانهای دولتی و نیز دیباچه‌هایی که است که بر بعضی کتابها نوشته است [۶۹]
هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ج۱، ص۲۵۰، ترجمۀ صادق رضازادۀ‌شفق، ۱۳۵۱ش.
[۷۰]
سعید نفیسی، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای ملی، ج۶، ص۲۱۷، تهران ۱۳۴۴ش.
منشآت، که در شبه‌قاره ادیبان از آن استقبال کرده‌اند و شخصی ناشناس، برای حل مشکلات و غوامض آن، کتابی با عنوان شرح لغات مشکلۀ انشای طاهر وحید نوشته است. [۷۱]
احمد منزوی، فهرست مشکرت نسخه‌های خطی کتابخانه‌های پاکستان، ج۵، ص۲۶۹، اسلام‌آباد ۱۳۶۵ش.
به خط وحید قزوینی، افزون بر دعای توسل (تحریر در سال ۱۱۱)، چند بیت از اشعارش نیز در جنگ احمد غلام ثبت شده است. [۷۲]
علی صدرایی خویی و دیگران، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ج۳۷، ص۱۵۰، تهران ۱۳۷۸ش.
[۷۳]
علی صدرایی خویی و دیگران، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ج۳۷، ص۳۱۸، تهران ۱۳۷۸ش.
[۷۴]
علی صدرایی خویی و دیگران، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ج۳۷، ص۴۲۲، تهران ۱۳۷۸ش.
[۷۵]
احمد منزوی، فهرست مشکرت نسخه‌های خطی کتابخانه‌های پاکستان، ج۵، ص۲۶۹، اسلام‌آباد ۱۳۶۵ش.
فهرستی از آثار او در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی موجود است. [۷۶]
مصطفی درایتی، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، ج۱۱، تهران ۱۳۸۹ش.
وی علاوه بر زبان فارسی و عربی، به زبان ترکی نیز مسلط بود. [۷۷]
گرگوریو پریرا فیدالگو، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ج۱، ص۵۵، ترجمۀ پروین حکمت، تهران ۱۳۵۷ش.
۱۰ - فهرست منابع(۱) محمدتقی دانش‌پژوه، «وحید قزوینی»، در جشن‌نامه استاد مدرس رضوی، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۵۶ش. (۲) مصطفی درایتی، فهرستوارۀ دستنوشت‌های ایران (دنا)، تهران ۱۳۸۹ش. (۳) ولی قلی‌بن داود قلی شاملو، قصص‌الخاقانی، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۷۱ش. (۴) علی صدرایی خویی و دیگران، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تهران ۱۳۷۸ش. (۵) حسین قلی‌خان عظیم‌آبادی، نیشتر عشق. (۶) ویلم فلور، دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران ۱۳۸۸ش. (۷) گرگوریو پریرا فیدالگو، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی، ترجمۀ پروین حکمت، تهران ۱۳۵۷ش. (۸) جملی کارری، سفرنامۀ کارری، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تبریز ۱۳۴۸ش. (۹) محمد قدرت‌الله گوپاموی، تذکره نتایج الافکار، چاپ اردشیر بنشاهی، بمبئی ۱۳۳۶ش. (۱۰) احمد منزوی، فهرست مشکرت نسخه‌های خطی کتابخانه‌های پاکستان، اسلام‌آباد ۱۳۶۵ش. (۱۱) لطف‌علی بیگ‌بن آقاخان بیگدلی شاملو، آتشکده آذر، چاپ حسن سادات‌ناصری، تهران ۱۳۴۰ش. (۱۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف‌الشیعه، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۱۳) هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازادۀ‌شفق، ۱۳۵۱ش. (۱۴) محمدصالح‌بن ابوتراب اصفهانی، تذکرةالخطاطین، نامۀ بهارستان، سال ۶، ش ۱ـ ۲، دفتر ۱۱ـ ۱۲ (تابستان و زمستان ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵). (۱۵) محمدمحسن‌خان اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۴ش. (۱۶) عبدالوهاب افتخار دولت‌آبادی، تذکرۀ بینظیر، چاپ منظورعلی، الله‌آباد ۱۳۱۹/ ۱۹۴۰. (۱۷) رحم علی‌خان ایمان، منتخب‌الطایف، چاپ حسین علی‌زاده و مهدی علی‌زاده، تهران ۱۳۸۶ش. (۱۸) محمدعلی حزین، تذکرۀ حزین، اصفهان ۱۳۳۴ش. (۱۹) عبدالحسین حسینی خاتون‌آبادی، وقایع‌السنین والاعوام، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش. (۲۰) محمدشفیع حسینی عاملی، محافل‌المؤمنین، چاپ ابراهیم عرب‌پور و منصور جغتایی، مشهد ۱۳۸۳ش. (۲۱) میرمحمدسعید مشیزی (بردسیری)، تذکره صفویه کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران، ۱۳۶۹ش. (۲۲) محمدطاهر نصرآبادی، تذکرۀ نصرآبادی، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۷۸ش. (۲۳) محمدابراهیم‌بن زین‌العابدین نصیری، دستور شهریاران، چاپ محمدنادر نصیری‌مقدم، تهران ۱۳۷۳. (۲۴) سعید نفیسی، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۴۴ش. (۲۵) محمدیوسف اله اصفهانی، خلدبرین، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۳ش. (۲۶) علیقلی واله داغستانی، ریاض‌الشعرا، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران ۱۳۸۴ش. (۲۷) محمدطاهر وحید قزوینی، تاریخ جهان‌آرای عباسی، چاپ سیدسعید میرمحمدصادق، تهران ۱۳۸۳ش. (۲۸) محمدطاهر وحید قزوینی، فتحنامۀ قندهار، در گنجینۀ بهارستان، چاپ فاطمه اخوان‌فرد، تهران ۱۳۸۰ش. (۲۹) رضاقلی‌خان هدایت، مجمع‌الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۸۲ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «وحیدقزوینی محمدطاهر»، ج۱، ص۷۲۹۴. |